Hypervigilantie: de stille aanjager achter stress en burn-out

Hoe komt het dat steeds meer medewerkers vastlopen in stress, mentale uitputting of burn-out? Volgens neuropsycholoog Erik Matser heeft dat alles te maken met één onderschat fenomeen: hypervigilantie. Een voortdurende staat van mentale alertheid. Met als gevolg? Verminderde focus, verhoogd verzuim en een structureel lagere productiviteit binnen teams. Voor HR leidt dit tot een groeiende druk: stijgende verzuimkosten en verlies van waardevolle medewerkers.

In dit artikel gaan we in gesprek met neuropsycholoog Erik Matser over hypervigilantie als stille aanjager achter stress en burn-out. Wat is het precies? Hoe herken je het in je organisatie? En vooral: wat kun je als HR-professional doen om in te grijpen?

1. Wat is hypervigilantie? En waarom zou elke HR-professional dit begrip moeten kennen

Steeds meer medewerkers staan continu ‘aan’. Niet omdat er daadwerkelijk gevaar dreigt, maar omdat ons brein overbelast raakt door de constante stroom van prikkels. Niet alleen op het werk, maar ook daarbuiten. Mailtjes, deadlines, Teams-berichten, social media – het brein krijgt nauwelijks nog rust. Dit constante gevoel van alertheid heeft een naam: hypervigilantie.

Volgens klinisch neuropsycholoog Erik Matser is hypervigilantie dé gemene deler achter veelvoorkomende mentale klachten in organisaties: stress, burn-out, angst, depressie en cognitieve problemen zoals concentratie- of geheugenverlies. Het verstoort het herstelvermogen en de mentale veerkracht van medewerkers.

“Alle symptomen die medewerkers ervaren – stress, angst, burn-out – komen voort uit hypervigilantie,” stelt Matser. “Zodra je het brein tot rust brengt, verdwijnen deze klachten. Een ontspannen brein raakt simpelweg niet burn-out, depressief of angstig.” Erik concludeert: “Met andere woorden: hypervigilantie is de parapluterm voor mentale klachten.”

Dit verklaart waarom in Nederland maar liefst 1,6 miljoen werkenden kampen met burn-outklachten. In 2024 alleen al leidde psychosociale arbeidsbelasting tot 13,8 miljoen verzuimdagen. De gevolgen? Aanzienlijke kosten voor organisaties, verlies aan productiviteit en een groeiende druk op collega’s en HR-teams.

2. Over de expert

Dr. Erik Matser is een gerenommeerde Nederlandse klinisch neuropsycholoog met meer dan 30 jaar ervaring in het vak. Hij staat bekend om zijn baanbrekende hersenonderzoek en zijn expertise in de mentale begeleiding van topsporters, zakenmensen en artiesten. Erik heeft een rijke ervaring binnen de sportwereld. Hij heeft samengewerkt met invloedrijke figuren zoals José Mourinho en Roman Abramovich bij Chelsea, evenals met iconen zoals Mike Tyson. Deze ervaringen maken zijn inzichten extra waardevol, niet alleen voor de sportwereld, maar ook voor het bedrijfsleven.

Zijn aanpak, die wetenschappelijke kennis naadloos combineert met praktische ervaring, maakt hem tot een unieke expert in neuropsychologie en mentale gezondheid. Als universitair docent, wetenschappelijk publicist en sportpsycholoog heeft hij zich bewezen als een veelzijdige professional.

3. Van digitale storm naar mentale burn-out

Volgens neuropsycholoog Matser is de continue stroom aan digitale prikkels een directe aanjager van mentale uitputting onder medewerkers. “De digitale storm is oorzaak nummer één,” stelt Matser. “Het verslechtert niet alleen het zicht door bijziendheid, maar continue digitale prikkels zorgen eveneens voor chronische mentale overbelasting, wat zich uit in pijnsensaties, vermoeidheid, afgenomen scherpte van denken en emotionele labiliteit.”

Opvallend is dat als het kwaad eenmaal is geschied, het niet meer terug te draaien valt. Wat Matser hierover zegt, is: “Als het brein eenmaal overprikkeld is geweest, blijft het gevoeliger voor zelfs milde stressprikkels, zelfs tientallen jaren nadat je burn-out bent geweest. Je schiet dan sneller in de overdrive. Voorkomen is dus écht cruciaal.”

In de moderne werkomgeving zijn medewerkers altijd bereikbaar, ervaren ze een constante informatie-overload en worden ze vaak geconfronteerd met schermverslaving. Schermtijden van 6 tot 10 uur voor de gemiddelde medewerker zijn geen uitzondering. Deze digitale overbelasting leidt tot verhoogde werkdruk, prestatiedruk en voortdurende zelfvergelijking. Veel medewerkers functioneren hierdoor structureel in een soort mentale overlevingsstand. Medewerkers raken dan minder gericht op hun eigen mening en worden juist gevoeliger voor de mening van anderen.

4. Heroriëntatie van mentale klachten

Het is duidelijk: een overdaad aan prikkels, in combinatie met hypervigilantie, vormt een belangrijke voedingsbodem voor mentale klachten. Toch ligt de échte oplossing niet alleen in symptoombestrijding, maar in een fundamentele heroriëntatie op hoe we naar deze klachten kijken.

Een belangrijk aspect dat vaak over het hoofd wordt gezien, is de context. In de praktijk worden normale menselijke reacties steeds vaker geïnterpreteerd als mentale klachten. Neem bijvoorbeeld rouw. Het rouwproces vertoont veel overeenkomsten met een depressie – denk aan vermoeidheid, concentratieverlies en somberheid. Maar rouw is een normale, gezonde reactie op verlies. Erik Matser stelt dan ook terecht: “Eigenlijk ben je dan gewoon gezond gedrag aan het ziek maken, wat helemaal niet nodig is. Verdrietig zijn mag gewoon.”

Ook de explosieve toename van ADHD-diagnoses is vaak vanuit context te verklaren. Onze hersenen zijn niet gebouwd om dagelijks tien uur aan schermtijd te verwerken. Door deze overbelasting raken mensen overprikkeld, verliezen zij hun concentratievermogen en kunnen zij geen rust meer vinden. Het gevolg: een permanente staat van hyperactiviteit, die ten onrechte kan worden geïnterpreteerd als ADHD. Bovendien is er veel overlap tussen mentale klachten als depressie, angst en burn-out – vaak ontstaan vanuit zelfkritiek, teleurstelling in eigen functioneren en frustratie richting de omgeving. Een eenzijdige diagnose doet dan geen recht aan de complexiteit van het probleem.

Naast het gebrek aan context wijst Matser op een tweede grote ondermijner van mentale gezondheid: perfectionisme. Eén op de drie mensen is perfectionist. Volgens Erik Matser is dat een diepe angstsensatie die schadelijk is voor zowel het welzijn als de prestaties van het individu. In de ogen van Erik heeft perfectionisme niets met intrinsieke motivatie of met hard werken te maken; hij beschouwt het als een reactie op de vraag: “Wat denken anderen van mij?”

Dat deze heroriëntatie van mentale klachten nodig is, blijkt ook wel aan de herstelcijfers: 75% van de mensen die bij de GGZ komen met een burn-out, ervaren na een jaar nog steeds klachten. Bij 5% is de situatie zelfs verslechterd (bron: Universiteit Twente).

5. Interventies voor herstel en veerkracht

Als werkgever ben je verantwoordelijk voor de well-being van je medewerkers en het ondersteunen van hen om overprikkeling te voorkomen. Maar hoe pak je dit aan en welke stappen kun je ondernemen binnen jouw organisatie?

Het begint met het herstel van de natuurlijke balans tussen actie en ontspanning. Medewerkers moeten hun zenuwstelsel opnieuw trainen om effectief om te gaan met stress. Dit vraagt om structurele veranderingen – zowel thuis als op de werkvloer. Volgens Matser zijn er essentiële interventies die hierbij helpen:

1. Het gesprek hierover openen

Een open en veilige werkcultuur rondom mentale gezondheid is het startpunt. Juist in tijden van toenemende overprikkeling en stress is het belangrijk om mentale veerkracht structureel op de agenda te zetten. Door het gesprek actief te openen over mentale belasting en well-being, geef je medewerkers niet alleen ruimte om hun uitdagingen te delen – je normaliseert ook het onderwerp binnen je organisatie.

Een effectieve en laagdrempelige interventie om medewerkers hierbij te ondersteunen is Single Session Therapy (SST). Deze wetenschappelijk onderbouwde vorm van psychologische hulp bestaat uit één gerichte sessie die direct leidt tot concrete inzichten, stressverlaging en gedragsverandering. Snel, praktisch en effectief – precies wat past binnen de dynamiek van de moderne werkdag.

We zijn geneigd om mentale klachten zoals stress, vermoeidheid of prikkelbaarheid te benaderen als op zichzelf staande problemen. Terwijl deze signalen vaak slechts symptomen zijn van iets dat dieper ligt. Het fascinerende aan de SST-methodiek is dat het effect zich niet beperkt tot dat ene probleem. Wanneer de oorsprong eenmaal zichtbaar wordt, zie je dat ook andere klachten – fysiek, emotioneel of gedragsmatig – beginnen te verschuiven.

De drie uitgangspunten die worden uitgevraagd bij SST zijn:

• Adaptatievermogen – Is iemand bereid en in staat om te veranderen?
• Zelfmanagement – Hoeveel compassie toont iemand voor zichzelf?
• Verbondenheid – Hoe sterk is het ondersteunende netwerk rondom de persoon?

Deze drie pijlers vormen samen de kern van mentale veerkracht. Pas wanneer alle drie in voldoende mate aanwezig zijn, ontstaat de ruimte om klachten daadwerkelijk aan te pakken. Tijdens de sessie worden deze factoren doelgericht onderzocht: waar zit het tekort? Is er bijvoorbeeld weinig zelfcompassie, een gebrek aan steun, of weerstand tegen verandering?

Het doel van SST is dan ook niet simpelweg symptoombestrijding, maar het herstellen van de balans die nodig is om voluit te kunnen leven. Zoals Erik Matser het treffend verwoordt: “How to live is the question, not how to be cured.” Het gaat er niet om ‘klachten op te lossen’, maar om weer grip te krijgen op het leven zelf.

2. Vitaliteitsprogramma’s die écht helpen bij herstel

In de huidige high-performance werkcultuur liggen stressklachten en mentale overbelasting continu op de loer. Gerichte interventies voor herstel, ontspanning en mentale veerkracht zijn dan ook geen nice-to-have meer, maar een absolute must-have. Met een doordachte well-being strategie bied je medewerkers de juiste tools om beter te herstellen, op te laden én duurzaam inzetbaar te blijven. Zoals Erik het verwoordt: “In de allermodernste bedrijven doe je yoga en sport op het werk.” Niet als extraatje, maar als essentieel onderdeel van gezond presteren.

Op HelloYou, hét well-being platform voor veerkrachtige medewerkers, hebben medewerkers toegang tot een divers aanbod van in- en ontspannende beweeglessen, uiteenlopende leerprogramma’s en webinars over onderwerpen zoals ademhaling, stress, veerkracht en herstel. Ook kunnen medewerkers zelfstandig aan de slag met e-learnings om hun mentale veerkracht te versterken. Deze e-learnings, ontwikkeld door experts zoals neuropsycholoog Erik Matser, gaan uitgebreid in op onderwerpen zoals overprikkeling, perfectionisme, angst- en paniekaanvallen, ademhaling en voldoening.

Concluderend

Hypervigilantie is geen individueel probleem, maar een structurele uitdaging voor zowel organisaties als de samenleving als geheel. De impact op productiviteit, verzuim en talentbehoud is aanzienlijk. Het herkennen en aanpakken van hypervigilantie is dan ook geen keuze, maar een noodzaak voor toekomstbestendig werkgeverschap. Organisaties die actief investeren in het versterken van de mentale veerkracht van hun medewerkers, creëren niet alleen gezondere teams, maar bouwen ook aan duurzame prestaties en een vitale werkcultuur – klaar voor de uitdagingen van de toekomst.