Erik Matser aan het woord over overprikkeling op de werkvloer

HR-oplossingen voor mentale uitdagingen

Overprikkeling van het brein, zowel op de werkvloer als in het privéleven, is een groeiend probleem. Het bedreigt niet alleen de gezondheid en het welzijn van medewerkers, maar kan ook de productiviteit en het succes van organisaties belemmeren. Het is dan ook geen verrassing dat stress inmiddels de meest voorkomende beroepsziekte in Nederland is. Om deze reden luidt klinisch neuropsycholoog Erik Matser in samenwerking met HC Health de noodklok over toenemende overprikkeling op de werkvloer.

Hoe ons brein werkt én overprikkeld raakt

Ongeveer 1,86 miljoen werkenden in Nederland lijden jaarlijks aan burn-out gerelateerde symptomen. Dit resulteerde in 2023 in verzuimkosten van 23,3 miljard euro, waarbij het aandeel van psychisch verzuim alsmaar blijft toenemen.

Ons brein is van nature ontworpen om ons te beschermen tegen gevaar. Vroeger activeerde ons brein een 'vecht-of-vluchtreactie' wanneer we werden geconfronteerd met directe bedreigingen, zoals vijanden of gevaarlijke dieren. Deze reactie hielp ons om snel en effectief te handelen en te overleven in gevaarlijke situaties.

De vecht-of-vluchtreactie in de moderne werkplek

Ons brein is van nature ontworpen om ons te beschermen tegen gevaar. Vroeger activeerde ons brein een 'vecht-of-vluchtreactie' wanneer we werden geconfronteerd met directe bedreigingen, zoals vijanden of gevaarlijke dieren. Deze reactie hielp ons om snel en effectief te handelen en te overleven in gevaarlijke situaties.

In de moderne samenleving is deze oeroude reactie echter vaak niet meer op zijn plaats. In plaats van directe fysieke gevaren worden we nu overspoeld door een constante stroom van e-mails, vergaderingen en deadlines, waarbij we met dezelfde intensiteit reageren. Door deze voortdurende stroom van prikkels staat ons brein continu 'aan', zonder de broodnodige rustpauzes, wat leidt tot een onophoudelijke staat van stress.

Het actiesysteem v.s. het rustsysteem

Door chronische overprikkeling krijgen onze hersenen nooit echt de kans om te ontspannen. Dit komt door de constante activatie van het sympathische zenuwstelsel, dat stresshormonen zoals cortisol en adrenaline aanmaakt.

Ook bij medewerkers is de balans tussen actie en rust verstoord, wat leidt tot een overload aan informatie die ons brein niet kan verwerken. Deze overbelasting, door Erik Matser 'Sympathetic overdrive' genoemd, veroorzaakt symptomen zoals spijsverteringsproblemen, vermoeidheid, irritatie, nervositeit, hoofdpijn en concentratieproblemen.

Gelukkig zorgt het parasympathische zenuwstelsel voor balans door rust en herstel te bevorderen. Het schakelt ons lichaam over van de actieve stressrespons van het sympathische systeem naar de ontspanningsmodus van het parasympathische systeem. Hierdoor daalt de productie van cortisol en adrenaline, wat herstel en regeneratie mogelijk maakt. Dit omslagpunt is essentieel, niet alleen voor fysiek herstel, maar ook voor het aanzetten van groeihormoon, dat een belangrijke rol speelt bij welzijn, creativiteit en een gevoel van algeheel welbevinden.

Mentale effecten van perfectionisme

Veel medewerkers in Nederland ervaren werkdruk en prikkels door hun drang naar succes, wat het moeilijk maakt om te ontspannen. Perfectionisme is een belangrijke factor die invloed heeft op de mate waarin mensen overprikkeld raken.

In de ogen van Erik heeft perfectionisme niets met intrinsieke motivatie of met hard werken te maken; hij beschouwt het als een reactie op de vraag: ‘What do other people think?’.

In zijn visie kan perfectionisme problematisch zijn, omdat het kan leiden tot een overmatige focus op externe beoordelingen, wat resulteert in een verhoogde gevoeligheid voor de mening van anderen. Deze gevoeligheid kan een kettingreactie op gang brengen: medewerkers raken steeds meer overprikkeld en overbelast, wat hen verder van zichzelf afdrijft. Dit verhoogt hun kwetsbaarheid voor mentale gezondheidsproblemen, leidt tot meer fouten, versterkt faalangst en bevordert uitstelgedrag.

Desalniettemin heeft perfectionisme ook positieve aspecten. Het kan bijdragen aan toewijding, oog voor detail, een sterke werkethiek en een streven naar hoge kwaliteit.

Accu opladen, én werken aan je dynamo

Het herstellen van een overprikkeld brein is vergelijkbaar met het opladen van een accu; het is onmisbaar om weer vooruit te kunnen. Maar herstel alleen is niet genoeg; er moet ook aan de dynamo worden gewerkt om langdurig opgeladen en energiek te blijven.

Waar begint een gezonde relatie met perfectionisme? Volgens Matser begint het met bewustwording dat er iets ‘mis’ is. Zo stelt hij in de spiegel te kijken en jezelf de volgende vragen te stellen: ‘Sta ik altijd 'aan'?', 'Kan ik mijn gedachten uitzetten?' en 'Zijn mijn gedachten onprettig?'’.

De gevarendriehoek voor overprikkeling:
• Voortdurend ‘aan’ staan;
• Gedachten niet uit kunnen zetten;
• Ervaren van onprettige, nare gedachtes.

Interne factor als kracht achter acties

Naast het bewust worden van de situatie is het essentieel om dingen te doen, omdat medewerkers er zelf echt achter staan. Wat vinden ze zelf belangrijk om te doen? Vaak voelen mensen voldoening wanneer ze hun to-dolijstje afwerken of hun langetermijndoelen halen. Maar het afvinken van taken is een externe beloning die niet altijd verbonden is met wie een individu echt is. Ook hier: als de acties van mensen vooral worden bepaald door wat anderen van ze denken, zitten ze in de gevarenzone. Dan is de tevredenheid en voldoening afhankelijk van externe goedkeuring.

Principes om perfectionisme te beheersen

Tegenwoordig is één op de drie mensen perfectionistisch, een eigenschap die we zelf hebben versterkt. We vliegen uit de bocht wat betreft het nastreven van onrealistische verwachtingen. Tegendruk geven aan perfectionisme is dé oplossing om overprikkeling van het brein te voorkomen.

De drie kernprincipes om perfectionisme - en dus overprikkeling - tegen te gaan, zijn:
• Acceptatie dat mensen imperfect zijn;
• Acceptatie dat mensen moet ‘strijden’;
• Compassie hebben voor elkaar en voor jezelf.

Imperfectie

Het begint met het erkennen dat niemand perfect is. Iedereen maakt fouten en doet dingen af en toe verkeerd. Dit principe onderstreept de noodzaak om fouten te omarmen als een natuurlijk onderdeel van het leven. Door het idee los te laten dat perfectie haalbaar is, kunnen we een gezondere benadering van prestaties ontwikkelen en minder druk voelen om altijd te voldoen aan onrealistische normen.

Strijden

Het leven zit vol uitdagingen en vereist dat we dagelijks omgaan met diverse omstandigheden en taken. Dit constante gevecht is een onontkoombaar aspect van ons bestaan. Door te accepteren dat we altijd zullen moeten 'strijden' om onze doelen te bereiken en onze verantwoordelijkheden na te komen, kunnen we de druk verlichten die voortkomt uit het nastreven van onrealistische idealen.

Compassie

Daarnaast speelt compassie een cruciale rol bij het tegengaan van perfectionisme. Wanneer compassie speelt, kan perfectionisme niet z’n rol krijgen. Zie het zo: perfectionisme hebben we laten uitgroeien tot een toegangspoort tot uitval, maar met compassie halen we de angel uit deze situatie en voorkomen we overprikkeling, faalangst en andere mentale problemen.

Dit geldt ook voor compassie naar jezelf toe. Met zelfcompassie kunnen medewerkers burn-outs voorkomen. Voor werkgevers is het dus cruciaal om een werkomgeving te creëren waarin (zelf)compassie een kernwaarde is. Dit betekent het bevorderen van een cultuur waarin fouten maken gezien wordt als een leermoment, en waarin medewerkers zich gesteund voelen in hun persoonlijke en professionele groei.

Oplossingen voor overprikkeling

Wat als er een natuurlijk medicijn zou bestaan tegen overprikkeling, een medicijn dat het lichaam zelf kan aanmaken? Dat is er! Een aantal van onze basisemoties zorgen namelijk voor de afgifte van stoffen die ook in antidepressiva zitten. Dit zijn feitelijk natuurlijke remedies tegen mentale uitdagingen.

Door bewust deze positieve emoties aan te wakkeren, komen deze stoffen vrij, met alle positieve gevolgen van dien. Wat jij als werkgever kunt doen om deze emoties te stimuleren bij medewerkers? Zodat ze optimaal gaan presteren? Daar geeft Erik Matser drie pijlers voor.

1. Ondernemen: een gevoel van enthousiasme

Het creëren van een werkomgeving die mensen in staat stelt om ondernemend te zijn, is cruciaal. Wanneer medewerkers de ruimte krijgen om nieuwe ideeën te ontwikkelen, initiatieven te nemen en creatieve oplossingen te bedenken, voelen ze zich meer betrokken en gemotiveerd. Deze ondernemende activiteiten stimuleren het hersengebied dat verantwoordelijk is voor het gevoel van enthousiasme. Zo komen er neurotransmitters vrij zoals dopamine en serotonine, stoffen die ook in antidepressiva worden gebruikt. Het resultaat is een natuurlijke boost in motivatie en energie.

2. Zorg: een gevoel van tevredenheid en voldoening

Het zorgen voor anderen en het ervaren van wederkerige zorg binnen een team activeert de aanmaak van opiaatachtige stoffen in het brein, zoals endorfines. Dit geeft een diep gevoel van tevredenheid en voldoening. Het bevorderen van een cultuur van zorg en ondersteuning op de werkvloer betekent dat medewerkers zich gewaardeerd voelen en bereid zijn om elkaar te helpen.

3. Spel: een gevoel van plezier

Spelen en plezier hebben op het werk is een essentiële pijler voor een gezond en productief werkklimaat. Activiteiten die speelsheid en humor bevorderen, zoals teambuilding spellen, sociale bijeenkomsten of workshops, stimuleren het brein om gevoelens van vreugde en ontspanning te ervaren. Deze momenten van plezier activeren de afgifte van neurotransmitters zoals endorfine en oxytocine, die bijdragen aan een positieve gemoedstoestand. Zo helpt speelsheid bij het verminderen van stress, verhogen van creativiteit en tevredenheid op de werkvloer.

Beweging als oplossing voor mentale klachten

Beweging is essentieel voor het bevorderen van mentale gezondheid en het voorkomen van klachten, stelt Dr. Erik Matser. Toch is de moderne werkplek volgens hem nog niet ingericht om de volledige potentie van ons brein te benutten.

De toekomst van gezond werken ligt in omgevingen die beweging en ontspanning integreren, zodat het brein kan opladen en optimaal kan presteren. De traditionele werkplek, waarin langdurig stilzitten de norm is, moet volgens hem daarom veranderen.

Een gebrek aan beweging vermindert de bloedtoevoer naar de hersenen, wat leidt tot verminderde cognitieve prestaties en een verhoogd risico op mentale uitputting. Regelmatige fysieke activiteit, zoals wandelen of staan, verbetert daarentegen de bloedcirculatie, stimuleert de productie van essentiële hormonen en helpt het brein beter te functioneren en te herstellen.

Matser benadrukt dat beweging niet intensief hoeft te zijn om effectief te zijn. Laagdrempelige activiteiten - zoals mindfulness en lichte lichaamsbeweging - laden het brein op en bevorderen mentale helderheid. Regelmatige beweging versterkt dus niet alleen de fysieke gezondheid, maar ook de mentale veerkracht.